Herstelmogelijkheden en -behoeften organiseren bij onregelmatig werken

Door: Raymond Gruijs

Mensen die werken in onregelmatige diensten voelen zich vaak vermoeid. Je kunt dit het beste vergelijken met het gevoel van een jetlag die niet overgaat. Deze vermoeidheid heeft invloed op de productiviteit en inzetbaarheid op het werk. Ook thuis zijn de effecten merkbaar in het sociale leven. Desondanks kiezen mensen voor de ploegendienst. Zo plaatsen zij de financiële voordelen van de toeslagen boven het overheersende gevoel van vermoeidheid. Bovendien ervaren sommige medewerkers door de ploegendienst juist meer vrije tijd: de invloed op het sociale leven met gezin is voor de een prettige bijkomstigheid en voor de ander een last.

Kortom, het is een ingewikkeld vraagstuk. Het feit blijft dat een aantal jaar achter elkaar werken in onregelmatige diensten een nadelig effect heeft op de gezondheid. Er is een aantoonbare relatie tussen werken in onregelmatige diensten en diabetes, hart- en vaatziekten en bepaalde kankervormen.

Waarom organisaties kiezen voor het werken in ploegendiensten

Wat is de achterliggende keuze van bedrijven om toch in ploegendiensten te gaan of blijven werken? Er is hiervoor een aantal redenen te noemen:

  1. Economische redenen
    Als machines en mensen langer beschikbaar zijn, kunnen organisaties meer produceren met mogelijk lagere consumentenprijzen als gevolg. De marktvraag vraag speelt daarin mee.
  2. Technologische redenen
    In de chemische industrie bijvoorbeeld overschrijden reactietijden in het productieproces de 8-urige werkdag.
  3. Aard van het product
    Producten met een beperkte houdbaarheid kunnen in een ploegenrooster verwerkt worden zonder bederf. Onder deze reden valt ook het reinigen van de machines; als een betoncentrale stilvalt zal het cement uitharden.
  4. Onafgebroken dienstverlening
    Denk hierbij aan de hulpdiensten, ziekenhuis, openbaar vervoer, vliegverkeer en telecommunicatie.

Soort onregelmatige werkvormen zijn er?

Er zijn verschillende soorten onregelmatige werkvormen:

Elke werkvorm heeft specifieke voor- en nadelen als het gaat om belasting en risico’s voor de medewerkers.

header-onregelmatig-werken-anwb

Risico’s bij werken in onregelmatige diensten

In het algemeen kent werken in onregelmatige diensten drie 3 hoofdrisico’s:

  1. Gezondheidsrisico’s
  2. Veiligheidsrisico’s
  3. Productiviteitsrisico’s

Aan al deze risico’s ligt vooral de verstoring van de biologische klok ten grondslag. Dit wordt ook wel het circadiaans ritme genoemd: een natuurlijk ritme waarin lichamelijke processen op een bepaald moment van de dag en de nacht plaatsvinden. Stofwisselingsprocessen, bloeddrukvariaties en temperatuurveranderingen zijn enkele van deze processen. Deze processen zijn gekoppeld aan de natuurlijke momenten van slapen. Het werken in onregelmatige diensten verstoort dit slaapritme, wat leidt tot een verstoring van de lichamelijke processen.

Een belangrijke functie van slaap, en de lichamelijke processen die dan plaatsvinden, is het herstellen van lichaamsfuncties en energieopbouw. Bij een verstoring zijn ons herstel en energieopbouw onvoldoende en onvolledig voor de volgende inspanning (lees: de volgende dienst) start. Zo wordt er energie en inspanning gevraagd van het lichaam, dat nog niet hersteld is van de vorige inspanning. Dit is een van de verklaringen voor het vermoeidheidsgevoel dat mensen ervaren.

Het vermoeidheidsgevoel en de neiging tot in slaap vallen kan leiden tot ongewenste en gevaarlijke situaties. Het is bijvoorbeeld bekend dat in de zorg de medicatiedosering onzorgvuldig kan zijn door vermoeidheid. Mensen die ‘s nachts naar huis rijden na een nachtdienst hebben een verhoogd risico op een ongeval omdat ze achter het stuur in slaap vallen. Vermoeidheid vermindert de alertheid met (bijna) ongevalssituaties tot gevolg.

Ditzelfde geldt voor de productiviteit. Vermoeide mensen zijn minder productief.

Van compensatie naar leefstijlaanpassingen

Ondanks dat we steeds meer wetenschappelijke inzichten hebben, is de kern van de problematiek al heel lang bekend.

Het empirisch onderzoek De differentiële effekten van verschillende ploegendienstroosters en het dagdienstrooster op het psycho-somatisch en psycho-sociaal welzijn van betrokken uit 1988 schetst een historisch overzicht van de reden voor organisaties om over te gaan op ploegendiensten. Het stuk is gearchiveerd in de bibliotheek van Het Nederlands Instituut voor Arbeidsomstandigheden (NIA), de voorloper van het huidige TNO.

In de inleiding van het onderzoek wordt de suggestie gewekt dat roosteraanpassingen niet per definitie tot verbeterde arbeidsomstandigheden gaan leiden. De effecten van roosteraanpassingen op het welzijn en de gezondheid van de ploegenwerkers vond men toen minimaal (1988).

Zo ontstond ook de ploegentoeslag: een compensatie om het leed voor de gezondheid te verzachten en middel om tegemoet te komen aan de impact op de gezinssituatie. Zoals eerder benoemd is de ploegentoeslag een belangrijke factor voor medewerkers om in ploegendiensten te blijven werken, ondanks de nadelige lichamelijk ongemakken.

Als veranderen geen moeite kost en direct resultaat oplevert, ontstaat er een open houding naar de mogelijkheden om dat te bereiken.

In de literatuur is een trend gaande die zich vooral richt op mogelijkheden van de medewerker om het werken in onregelmatige diensten vol te houden. De aandacht richt zich op leefstijladviezen, met name gericht op slaap, voeding en bewegen. Deze trend is heel goed. Het bewustzijn van de medewerker om zelf invloed te kunnen hebben op meer energie en minder vermoeidheid is echter nog onvoldoende. Mensen hebben immers een hekel aan iets moeten. Dat weten we vanuit onderwerpen als afvallen, stoppen met roken en meer bewegen. Als er geen intrinsieke motivatie is, wordt het lastig.

Als veranderen geen moeite kost en direct resultaat oplevert, ontstaat er een open houding naar de mogelijkheden om dat te bereiken. Die mogelijkheden gaan over herstel.

Herstelmogelijkheden en herstelbehoeften

Dat herstel nodig is na inspanningen is logisch en impliceert een resultaat. Daarnaast is er een feitelijke relatie tussen de genomen maatregel en het gevoel van minder vermoeidheid. Hoe kunnen we die herstelmogelijkheden onderzoeken en organiseren? Hiervoor zijn er 4 aangrijpingspunten:

  1. Organisatie: is het nog nodig dat we het bedrijfsproces op de huidige manier uitvoeren?
  2. Leefstijl: wat kan ik doen om effectiever en sneller te herstellen van het werk?
  3. Werk: hoe kunnen we herstel tijdens het werk organiseren?
  4. Team: kunnen we dit binnen het team bespreken c.q. organiseren?

Opstarten projectgroep

Het advies is om deze vragen te beantwoorden met een projectgroep daarin een vertegenwoordiging van medewerkers en management. De projectgroep gaat proberen antwoorden te vinden op vragen als:

Voorbeelden uit de praktijk

Laten we eens kijken naar twee voorbeelden uit de praktijk.

Productie: bedrijfskundig kijken naar proces en doorlooptijden
In een productiebedrijf met meerdere productielijnen is gekeken naar de bezetting per lijn. Is deze bezetting optimaal of kan er een lijn minder benut worden zonder verlies van productiviteit? In dit geval bleken er pieken in de productieruns te zitten. De roosteraanpassing kon gerealiseerd worden door bedrijfskundig te kijken naar het proces en de doorlooptijden van aanlevering van de grondstoffen tot en met het eindproduct. Voor de roosters betekende dit dat het aantal nachtdiensten kon worden teruggebracht. De normale lengte van de diensten is variabel gemaakt. In het nieuwe rooster is ook rekening gehouden met medewerkers ouder dan 58 die geen nachtdienst meer hoeven te draaien. De financiering is meegenomen in deze oplossing. De toeslag van de medewerkers die geen nachtdienst meer uitvoerden, is opgeteld bij de toeslagen van de andere mensen.

De roosteraanpassing kon gerealiseerd worden door bedrijfskundig te kijken naar het proces en de doorlooptijden.

De uitdaging is om alle fasen van een productieproces of dienstverleningsproces onder de loep te nemen. Hieronder een aantal vragen ter inspiratie voor je eigen bedrijf:

Een projectgroep is een mooi middel om de discussie te starten. Er is meestal al informatie beschikbaar. Bijvoorbeeld uit de risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) en/of uit preventief medisch onderzoek (PMO). Onderstaand voorbeeld illustreert dat.

Distributie: gat in de werkvoorraad
Een plantengroothandel op de bloemenveilig ervaart een piek aan het begin van de week. Dan komen de planten van de telers binnen. Om deze stroom te verwerken, werken medewerkers op maandag en dinsdag tot gemiddeld 3 uur ’s nachts. Zodra de planten naar de winkels zijn gedistribueerd, valt er een gat in de werkvoorraad. Dit blijft bestaan tot de nieuwe aanvoer op maandag. Kortom, er is een hoge piek aan het begin van de week en een lang dal de rest van de week. Tijdens de piek is er een tekort aan personeel, terwijl de rest van de week er een overbezetting is. De medewerkers geven in het PMO aan dat ze het werk fysiek zwaar vinden.

Het bedrijf staat nu op het punt om te beslissen wat te doen met de informatie uit het PMO.

Succes vanuit de driehoek mens, organisatie en arbeid

Zeker de 3-, 4- en 5-ploegendiensten leiden tot gezondheidsschade en hebben impact op de werk-privé balans van de medewerkers. Voor de inzetbaarheid van medewerkers loont het dus zeker om te onderzoeken of het primaire proces ook anders ingericht kan worden.

Voor beroepen die 24/7 beschikbaarheid vragen, zoals bijvoorbeeld de zorg en hulpdiensten, vraagt dit nog meer creativiteit. Zeker gezien het gegeven dat er gedreven mensen zijn die een roeping in de zorg hebben, maar de ploegendienst niet meer kunnen opbrengen.

Het werkbaar maken en houden van werken in onregelmatige diensten kan alleen optimaal plaatsvinden door het vraagstuk vanuit de driehoek mens, organisatie en arbeid te benaderen.

De andere invalshoeken om herstel te organiseren zijn leefstijl, werk en team en worden in aankomende artikelen verder uitgewerkt.

Aanmelden voor de gratis masterclass

Wil je weten hoe je je medewerkers kunt helpen grip op hun energie te krijgen? En daarmee hun werkplezier en productiviteit vergroten? Schrijf je in voor de gratis masterclass Energiek werken in onregelmatige diensten.

Delen
Gerelateerde artikelen